|
|
| |
| Wszystkie teksty, zdjęcia, opisy,
schematy umieszczone na tej stronie wykonała Ewa Miłaczewska All on this website (c) by Ewa Miłaczewska & Leszek Bielecki |
 Data powstania strony 26 VIII 2005r.Data ostatniej modyfikacji 4 III 2007r. |
Słownik terminów
Schemat budowy ważki
| Budowa ważki różnoskrzydłej na przykładzie
samicy żagnicy sinej Aeshna cyanea |
) |
| Budowa ważki równoskrzydłej na przykładzie
samca pałątki małej Lestes virens |
) |
| Budowa skrzydła ważki różnoskrzydłej (schemat został wykonany na podstawie zdjęcia skrzydła samicy żagnicy sinej Aeshna cyanea) | ) |
Słownik terminów
Egzuwium (exuvia) czyli wylinka, jest to oskórek zrzucany przez larwę w czasie linienia. Głowa ważek wyposażona jest w ogromne oczy składające się z wielu tysięcy pojedynczych oczek. Między oczami złożonymi znajdują się trzy niewielkie oczka proste tzw. przyoczka oraz niewielkie czułki będące narządami takich zmysłów, jak dotyk i węch. Aparat gębowy, prymitywny, przystosowany do gryzienia (żuwaczki), jest skierowany w dół. Imago to dorosła forma owada, wykształcona z larwy po ostatniej wylince. Konkurencja spermy polega na tym, że jaja zapłodnione są nasieniem tego samca, który ostatni kopulował z daną samicą. Podczas kopulacji sperma ewentualnego poprzednika zostaje usunięta z narządów rozrodczych samicy bądź to w czasie gwałtownego lotu godowego, bądź to wypłukana przez spermę kopulującego z nią samca. Kopulacja ważek odbywa się po pochwyceniu samicy przez samca przydatkami analnymi. Następnie samiec składa pakiet spermy we wtórnym aparacie kopulacyjnym, skąd samica pobiera go do swych narządów rozrodczych znajdujących się między 8 a 9 segmentem odwłoka. Ważki przyjmują wówczas pozycję "serduszka" (zwanego też "kółeczkiem"). Kopulują siedząc na roślinach, na ziemi lub w locie. Po kopulacji natychmiast przystępują do składania jaj. Larwa to wczesna forma rozwoju ważki (jak każdego owada) obejmująca czas po wylęgnięciu się z jajeczka i przejściu przez okres nimfy aż do końcowej wylinki, po której mamy już do czynienia z formą dorosłą - imago. Nimfa to wczesne, przedlarwarne stadium życia ważki, tuż po wylęgnięciu się z jajeczka. Oczy ważki zbudowane są z wielu tysięcy pojedynczych oczek upakowanych tak, że przypominają wyglądem plaster miodu. Oczy ważki mają bardzo zróżnicowane barwy zależne od gatunku i płci osobnika. Są różnobarwne - u samic przeważnie zielone, żółte lub jasnobrązowe, u samców znacznie jaskrawsze: niebieskie, czerwone, brązowe, zielone i czarne. Kolor ten zmienia się z wiekiem. Oprócz dużych oczu złożonych ważki posiadają trzy małe oczka proste zwane przyoczkami. Wzrok jest najważniejszym ze zmysłów ważki w jej drapieżnym trybie życia. Dobry wzrok i szybkość lotu to podstawa sukcesu w historii tych owadów liczącej 300 milionów lat. Odnóża ważek składają się z pięciu części: biodra, krętarza, uda, goleni i stopy. Stopa ważki zbudowana jest z trzech członów i zakończona pazurkami. Odnóża wyrastają z tułowia, z każdej jego części po parze odnóży; ważki, jak wszystkie owady, mają trzy pary odnóży. Odwłok wszystkich ważek zbudowany jest z 10 segmentów. Zakończony jest przydatkami analnymi. Patrol to lot samca wzdłuż długiego odcinka brzegu zbiornika wodnego mający na celu znalezienie i pochwycenie samicy. Podczas patrolu samce przeganiają się nawzajem starając się utrzymać pod kontrolą oblatywany obszar. Pierwotny aparat kopulacyjny samców, to ujście narządów rozrodczych, znajdujące się między 8 a 9 segmentem odwłoka. Stąd, ważki jako jedyne wśród owadów, przed kopulacją podginając odwłok przenoszą pakiet spermy do wtórnego aparatu kopulacyjnego. Płytka zakrywająca otwór płciowy występuje u samic zrzucających w locie jaja do wody. Pokładełko - narząd rozrodczy samic składających jaja przez wkłuwanie ich w tkanki roślin, piasek lub muł denny. Przedtułów to pierwsza część tułowia znajdująca się bezpośrednio za głową. U ważek równoskrzydłych przedtułów jest bardziej skomplikowany niż u ważek różnoskrzydłych. Za przedtułów samce ważek równoskrzydłych łapią samice podczas kopulacji. Z przedtułowia wyrasta przednia para odnóży. Przydatki analne znajdują się na końcu odwłoka. U samców mają kształt haczyków i ząbków, którymi przytrzymują one samice podczas kopulacji, a także - u wielu gatunków - podczas składania jaj w tzw. tandemie. Przydatki samic ograniczone są do dwóch delikatnych "listków". Przydatki analne samców mają kształt u każdego gatunku inny, idealnie dopasowany do kształtu przedtułowia - u ważek równoskrzydłych (Zygoptera) - lub kształtu głowy u ważek różnoskrzydłych (Anisoptera). Ma to na celu uniemożliwienie pochwycenia samicy innego gatunku, a tym samym zapobieganie krzyżowaniu się gatunków. Przyoczka są to oczy proste położone na głowie ważki pomiędzy oczami złożonymi. Mają one barwę czarną. Pterostigma to mała prostokątna lub kwadratowa plamka, umieszczona w pobliżu wierzchołka skrzydła z jego przedniej strony. Jest ona zwykle ciemna, czarna lub brązowa. U niektórych ważek bywa czerwona (np. u niektórych szablaków), czasami (np. u pałątki południowej Lestes barbarus, lub tężnicy wytwornej Ischnura elegans) zdarza się dwubarwna pterostigma - biało-brązowa lub biało-czarna. Najczęściej u osobników bardzo młodych, tuż po przeobrażeniu, jest ona całkowicie biała lub półprzezroczysta. Jest ważnym wskaźnikiem przy oznaczaniu gatunków ważek. Zadaniem pterostigmy jest stabilizowanie lotu, dlatego też jest ona stosunkowo gruba, bo stanowi obciążenie końców skrzydeł. Występuje na wszystkich czterech skrzydłach ważek. Wyjątkiem są skrzydła samców świtezianek, które pozbawione są pterostigmy. U samic tych gatunków występują białe plamki o innej budowie zwane pseudopterostigmami. Serduszko zwane też kółeczkiem to pozycja, w której przebiega kopulacja ważek. Składanie jaj przez samice odbywa się w tandemie lub osobno pod nadzorem samców. Nadzór ten jest konieczny w sytuacji konkurencji spermy. Nieliczne tylko gatunki składają jaja bez nadzoru samców. Skrzydła ważek są bogato żyłkowane, przejrzyste. Ważka ma dwie pary skrzydeł. Napędzane są one silnymi mięśniami znajdującymi się w śródtułowiu i zatułowiu. Na skrzydłach występują takie elementy jak: pterostigma, węzełek, trójkąt środkowy i trójkąt analny. Przednie i tylne skrzydła poruszają się naprzemiennie, gdy przednie są w górze - tylne są w dole. Dzięki skrzydłom ważki są w stanie poruszać się do przodu z prędkością do ok. 80 km/h. Mogą również poruszać się do tyłu, choć wolniej, a także zawisać w powietrzu bez ruchu. Jest to bardzo przydatne tym drapieżnikom w polowaniu na owady, stwarza też możliwość błyskawicznej ucieczki. Śródtułów to masywna, środkowa część tułowia, pokryta barwnymi wzorami - plamkami i pasami, po których rozpoznaje się poszczególne gatunki ważek. Ze śródtułowia wyrastają przednie skrzydła i środkowa para odnóży. Tandem to składająca jaja para, w której samica trzymana jest przez samca przydatkami analnymi. Teneralny osobnik to osobnik miękki, tuż po wylince, przed pierwszym lotem lub słabo jeszcze latający, mający szkliste skrzydła i niewybarwione ciało. Terytorialne samce to samce siedzące na ogół na wyniosłych roślinach nadbrzeżnych i stąd pilnujące wybranego obszaru. Terytorialnymi samcami są również te, które oblatują stale te same, krótkie trasy w obrębie zajętego terytorium. Pilnowanie to ma na celu po pierwsze pochwycenie samicy, która się tam znalazła, po drugie przepędzanie z niego innych samców. Trójkąt analny jest polem pod głównymi żyłkami skrzydła samców ważek różnoskrzydłych, położonym na tylnym skrzydle w pobliżu odwłoka. Trójkąt środkowy jest polem pomiędzy głównymi żyłkami skrzydła położonym w pobliżu jego nasady. Trójkąt występujący w tylnym skrzydle ma kształt charakterystyczny dla poszczególnych rodzin, a nawet gatunków i jest ważnym elementem przy oznaczaniu ważek. Tułów ważek składa się z trzech części: przedtułowia, śródtułowia i zatułowia. Z każdej z tych części wyrasta para długich odnóży. Z przedtułowia i zatułowia wyrastają pary skrzydeł. Mieszczą się w nim m. in. mięśnie napędzające skrzydła. Ujścia narządów rozrodczych samic znajdują się między 8 a 9 segmentem odwłoka. U ważek składających jaja w tkanki roślin lub muł występuje zaostrzone pokładełko otoczone walwami. Ważki zrzucające jaja na wodę posiadają tylko płytkę zakrywającą otwór płciowy. Walwy to część narządów rozrodczych samic ważek. Walwy osłaniają pokładełko. Węzełek to mała żyłka w skrzydle ważki, występująca w przedniej jego części, mniej więcej w połowie długości. Leży ona poprzecznie do głównych żyłek podłużnych skrzydła i wiąże je ze sobą - ma więc za zadanie usztywnienie "konstrukcji". Wtórny aparat kopulacyjny znajduje się na 2 segmencie odwłoka samców. Stąd, podczas kopulacji, samice pobierają swoimi narządami rozrodczymi nasienie przeniesione przez samców z pierwotnego aparatu rozrodczego . Wylinka (exuvia) to chitynowy oskórek larwy, który w miarę rośnięcia staje się zbyt mały i po pęknięciu zostaje przez larwę opuszczony. Proces ten nazywamy linieniem. Larwa, po wydostaniu się z pancerzyka, jest miękka i dopiero po pewnym czasie twardnieje na niej nowy oskórek. Larwy ważek przechodzą do 9 wylinek. Ostatnia wylinka odbywa się nad powierzchnią wody, na roślinach wodnych i nadwodnych, na kamieniach, a nawet wysoko na drzewach. Podczas ostatniego linienia z oskórka wydobywa się gotowy owad, miękki i delikatny (teneralny), który przez długi czas (kilka godzin) schnie i twardnieje nabierając barw, które następnie zmienia do końca swego życia. Zatułów to tylna część tułowia, z którą łączy się odwłok, wyrastają z niego tylne skrzydła i tylna para odnóży. Żuwaczki są częścią aparatu gębowego ważki, która jest istotą drapieżną. Przeznaczone są do rozrywania i gryzienia pochwyconych w locie lub złowionych na roślinach owadów i ich larw będących pożywieniem ważek. (c) by Ewa Miłaczewska |
| Słownik terminów powstał na podstawie ogólnodostępnej literatury dotyczącej ważek. Został on opracowany przez amatorów (miłośników przyrody) dla amatorów. I nie należy go traktować jako jakieś naukowe opracowanie. Ale dołożyliśmy wszelkich starań by słownik był poprawny merytorycznie i rzetelny naukowo. | ||
| Opracowanie: | Ewa Miłaczewska | |
| Wsparcie duchowe: | Leszek Bielecki | |
| Literatura Askew R.R., 2004 - The Dragonflies of Europe. Revised edition. Harley Books. Colchester, Essex. Bernard R., 2004 - Fascynujący świat ważek, www.salamandra.sylaba.pl/magazyn/b02a03.html Bernard R., 2004 - Intymne życie ważek - część I-III, www.salamandra.sylaba.pl/magazyn/b11a09.html, www.salamandra.sylaba.pl/magazyn/b12a10.html i www.salamandra.sylaba.pl/magazyn/b13a03.html Dijkstra K.-D., Lewington R., 2006 - Field Guide to the Dragonflies of Britain and Europe. British Wildlife Publishing. Gillingham. Dorset. Sternberg K., Buchwald R., 1999 - Die Libellen Baden-Württembergs. Bd. 1 und 2. Ulmer. Stuttgart. Wendzonka J., 2002 - Ważki. W: Stachowiak M. (red) - Owady okolic Funki. Harcerskie Centrum Edukacji Ekologicznej FUNKA, Charzykowy-Bydgoszcz. |